İsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî, Orta Çağ İslam dünyasının önde gelen mühendislerinden biri olup, mekanik mühendislik, robot bilimi ve su makineleri alanında çığır açan çalışmalar yapmıştır. El Cezeri kimdir? Nereli?
El Cezeri kimdir?
İsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî, ya da bilinen adıyla Cezerî, 1136 yılında Cizre'de doğmuş ve 1206'da burada vefat etmiştir. Cezerî, Orta Çağ İslam dünyasında mekanik mühendislik ve robot bilimi alanında yaptığı önemli çalışmalarla tanınan bir bilim insanıdır. Arap, Kürt veya Türk kökenli olduğu tartışmalı olmakla birlikte, genellikle Arap mucidi olarak anılmaktadır. Cezerî, aynı zamanda sibernetik alanının öncüsü sayılır ve ilk robotları icat eden kişi olarak kabul edilir. Yaptığı çalışmalar, özellikle otomatik makineler, su makineleri, saatler ve robotlar, günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmuştur.
Eğitim ve kariyer
Cezerî, eğitimini Cizre'deki Camia Medresesi'nde tamamladıktan sonra mühendislik alanında kendini geliştirerek, baş mühendis olarak Artuklu Beyliği'nin Mardin kolunun ikamet ettiği Artuklu Sarayı'nda görev yapmıştır. Ardından Musul Zengi Hanedanı'na ve Eyyubiler Devleti'nin hükümdarı Selahaddin Eyyubi'ye hizmet etmiştir.
Önemli eserleri
Cezerî'nin en bilinen eseri, "Kitâb fi ma-'rifat al-Hiyal al-handasiyya" (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı çalışmasıdır. Bu kitap, 50'den fazla mekanik cihazın yapımını detaylı bir şekilde açıklamaktadır. Eserde, cihazların hem teorik bilgileri hem de uygulamalı inşa talimatları yer almaktadır. Eser, altı bölümden oluşur:
Su saatleri ve diğer zaman ölçüm cihazları
Çeşitli kap-kacakların yapımı
Abdest alma ve hacamatla ilgili makineler
Havuzlar, fıskiyeler ve müzik otomatları
Suyu yükselten araçlar
Çeşitli diğer otomatik makineler
Cezerî, makinelerinin çoğunu deneysel bir yöntemle geliştirmiştir. Makinelerinin tasarımında, teorik hesaplamalar yerine pratik deneyler ve el yordamını kullanmıştır. Ayrıca, yapacağı cihazların modellerini önceden kâğıttan yaparak, geometrik hesaplamalardan yararlanmıştır.
Filli Su Saati
Cezerî'nin en ünlü icadı "Filli Su Saati"dir. Bu saatte, bir fil figürünün içinde su tankı bulunur. Tankta batacak bir kap sayesinde hareket eden bir top, bir ejderha figürüne düşer ve bu işlem sonucunda su sesi çıkar. Bu ses, zamanın geçtiğini belirler ve saatin her yarım saatlik dilimi için bu döngü tekrar eder. Filli Su Saati, sadece teknolojik bir başarı değil, aynı zamanda Cezerî'nin dönemin kültürel çeşitliliğine olan hayranlığını ve İslam dünyasının geniş coğrafyasını temsil eden sembolik bir eserdir. Modern bir kopyası Dubai'deki İbn Battûta Alışveriş Merkezi'nde sergilenmektedir.
Diğer çalışmaları
Cezerî'nin yaptığı diğer önemli icatlar arasında otomatik kontrol sistemleri, su gücü ile çalışan makineler ve otomatik hizmetçi sayılabilir. Özellikle otomatik makineler ve robotlar konusunda yaptığı katkılar, sibernetiğin temellerini atmıştır. Örneğin, su seviyelerine göre çalışan otomatik sistemler geliştirmiş ve su gücü ile çalışan makinelerde dengeyi sağlamayı başarmıştır.
Mirası
Cezerî'nin eserleri, yalnızca İslam dünyasında değil, Batı'da da büyük bir etki yaratmıştır. Leonardo da Vinci'nin bazı icatları, Cezerî'nin çalışmalarından ilham almış olabilir. Ayrıca Cezerî'nin tasarımları, modern mühendislik ve robotik bilimlerin gelişimine katkıda bulunmuş ve zamanla bilim dünyasının saygın bir parçası haline gelmiştir. Cezerî'nin eserlerinin kopyaları, günümüzde dünyanın çeşitli müze ve kütüphanelerinde bulunmaktadır. En bilinen kopya, Topkapı Sarayı'nda bulunan "Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap" adlı eserdir. Ayrıca, Cezerî'nin yazdığı birçok eseri Avrupa'daki çeşitli kütüphanelerde de bulunmaktadır.
